Proces uczenia się polszczyzny jako języka obcego toczy się nieprzerwanie od początku XVI w., jego gwałtowny rozwój przyniosła druga połowa XX wieku i wiek XXI.
Nauczanie języka polskiego jako obcego w Polsce obejmuje kilka poziomów. Są to: (a) praktyka nauczania i uczenia się języka polskiego jako obcego (poziom podstawowy), (b) przygotowywanie i wydawanie podręczników do nauczania polszczyzny jako języka obcego, dostosowanych do używanych w danej epoce metod i technik nauczania, zależnych od poziomu wiedzy lingwistycznej, psychologicznej i dydaktycznej; (c) nauczyciele języka polskiego jako obcego, sposób ich przygotowywania, a później zorganizowanego kształcenia do wykonywania zawodu, wreszcie ich zaangażowanie w wykonywanie wybranego zawodu; (d) naukowa refleksja o procesie nauczania i uczenia się języka polskiego jako obcego, badania skuteczności tego nauczania, badania skuteczności poszczególnych metod i technik nauczania, prace nad innowacjami dydaktycznymi, wykorzystującymi dostępne środki techniczne do skuteczniejszego nauczania i uczenia się polszczyzny jako języka obcego.
Patrząc z perspektywy lat na rozwój glottodydaktyki polonistycznej jako dziedziny badań naukowych, możemy powiedzieć, że na stosunkowo szybki jej rozwój miały wpływ następujące czynniki:
- przekształcenie studiów języka polskiego dla cudzoziemców z jednostek dydaktycznych na naukowo-dydaktyczne
- przygotowywanie prac naukowych z zakresu glottodydaktyki polonistycznej w związku ze staraniem się o stopnie i tytuły naukowe
- rozwój studiów doktoranckich z zakresu nauczania i uczenia się języka polskiego jako obcego i drugiego
- udział w międzynarodowych konferencjach naukowych, odbywających się regularnie (najpierw co rok, a potem co dwa lata) w Polsce z inicjatywy Stowarzyszenia „Bristol” Polskich i Zagranicznych Nauczycieli Kultury Polskiej i Języka Polskiego jako Obcego, a także Kongresach Polonistyki Zagranicznej (tak nazywanych do V Kongresu w 2012 w Opolu) i dalej na Światowych Kongresach Polonistów (od 2016; VI Kongres w Katowicach – dwa ostatnie z 2012 i 2016 pod egidą Międzynarodowego Stowarzyszenia Studiów Polonistycznych)
- publikacje prac naukowych w tomach pokonferencyjnych i w specjalistycznych czasopismach naukowych
- pojawienie się na rynku serii wydawniczych poświęconych glottodydaktyce polonistycznej.
Jednak najważniejsze okazało się coraz większe zacieśnienie współpracy z polonistami na stałe pracującymi za granicą – z tymi, którzy uczą, tłumaczą polską literaturę, organizują polonistyczne konferencje, festiwale, konkursy, współtworzą polski, polonijny i polonistyczny świat.
Tak się szczęśliwie złożyło, że okres przekształceń organizacyjnych, dydaktycznych i naukowych w uczelniach zbiegł się w czasie z powstaniem z inicjatywy dra Donalda Pirie (Uniwersytet w Glasgow) i zarejestrowaniem w Warszawie 22 kwietnia 1997 r. Stowarzyszenia „Bristol” Polskich i Zagranicznych Nauczycieli Kultury Polskiej i Języka Polskiego jako Obcego. Z perspektywy 25 lat trzeba wyraźnie stwierdzić, że Stowarzyszeniu udało się zrealizować wiele zamierzeń zawartych w statucie organizacji, m.in. regularne organizowanie konferencji naukowych w różnych uczelniach polskich kształcących obcokrajowców. Polonistom zagranicznym pozwoliło to poznać wiele polskich ośrodków uczelnianych poza stolicą, które czuły się zmobilizowane do pokazania światu swoich osiągnięć dydaktycznych i naukowych oraz zaprezentowania największych atrakcji turystycznych w regionie. Korzyści były więc wzajemne, a największą z nich była integracja środowisk polonistów zagranicznych z polskimi specjalistami w zakresie nauczania języka i kultury polskiej jako obcych i podejmowanie wspólnych inicjatyw promujących język i kulturę polską w wielu krajach świata. Ogromną wartością stały się też spotkania regionalne polonistów – lektorów, nauczycieli, dydaktyków, naukowców (Spotkania Polonistyk Trzech Krajów – Chiny, Korea, Japonia naprzemiennie w Seulu, Pekinie i Tokio, konferencje i seminaria „bałkańskie”, konferencje środkowoeuropejskie na Słowacji zatytułowane „Język w kulturze, kultura w języku” itd.), które zostały zainicjowane wspólnotą i działaniami Stowarzyszenia „Bristol”. Owe polonistyczne spotkania regionalne trwają do dziś.
Ożywienie naukowe, dydaktyczne i organizacyjne zapoczątkowane 25 lat temu dzięki stworzeniu i działalności Stowarzyszenia „Bristol” najlepiej wyraża liczba publikacji, m.in. tomów pokonferencyjnych, których ukazało się dotąd jedenaście (jeśli nie liczyć owych regionalnych), a każda z nich była ważnym wydarzeniem w życiu naukowym danego ośrodka. Publikacje zaczynały coraz częściej wyrażać indywidualny dorobek danego ośrodka i podkreślać jego tożsamość naukowo-dydaktyczną, zwłaszcza jeśli ukazywały się jako czasopisma (kwartalniki, roczniki) lub serie. Znanymi czasopismami z zakresu glottodydaktyki polonistycznej stały się „Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, wydawane w UŁ od 1987 r. oraz „Postscriptum”, publikowane przez Szkołę Języka i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego od 1992 r., którego tytuł został później zmieniony na „Postscriptum Polonistyczne”. Na uwagę zasługują tomy tematyczne przygotowane przez redakcję „Postscriptum Polonistycznego”, poświęcone polonistykom w różnych krajach świata. Wydawnictwo UMCS publikuje od 1997 r. po polsku i po angielsku serię „Język, Kultura, Społeczeństwo” pod red. Jana Mazura, w której ukazało się dotychczas ponad 30 tomów. Instytut Języka i Kultury Polskiej dla Cudzoziemców UW „Polonicum” wydaje swoje prace w „Bibliotece Polonicum”, której tom pierwszy ukazał się w 2005 r. oraz w czasopiśmie „Kwartalnik Polonicum”, ukazującym się od roku 2006. Pracownicy Katedry Języka Polskiego jako Obcego Wydziału Polonistyki UJ publikowali swe prace w serii „Metodyka nauczania języka polskiego jako obcego”, wydawanej przez Universitas, w której od roku 2004 do 2011 ukazało się 11 tomów. Od 2011 seria jest kontynuowana przez wydawnictwo Księgarnia Akademicka, które publikuje serię „Glottodydaktyka”.
Historia nauczania języka polskiego jako obcego zaczyna się na początku XVI w. i warta jest bliższego poznania. Nie dysponujemy jeszcze opracowaniem całościowym jego niemal 500-letniej tradycji (pracuje nad nim prof. Anna Dąbrowska z UWr.), okazuje się natomiast, że większe zainteresowanie budziła dotąd historia najnowsza – historia ośrodków uczelnianych nauczania języka i kultury polskiej jako obcych. Świadczą o tym tomy poświęcone prezentacji dorobku poszczególnych ośrodków uniwersyteckich. We wszystkich tomach jest widoczna duma z dotychczasowych osiągnięć danego ośrodka, ale też duma z przynależności do międzynarodowej społeczności, zajmującej się nauczaniem języka i kultury polskiej w świecie, społeczności, która umiała się zintegrować i która dysponuje dziś budzącym szacunek dorobkiem.
Żyjemy w czasach afirmacji wielokulturowości i wielojęzyczności. Znajomość każdego kolejnego języka nie tylko czyni człowieka bogatszym i pełniejszym, ale także przyczynia się do zwiększenia jego atrakcyjności na rynku pracy. Znajomość języka angielskiego staje się dziś standardem, dlatego poszukiwani są pracownicy, którzy dobrze znają inne języki. Język polski jest wśród tych innych języków pozycjonowany bardzo wysoko – jest najważniejszym słowiańskim językiem (oczywiście, wśród języków zachodnio- i południowosłowiańskich), jest jednym z większych języków Europy Środkowo-Wschodniej (albo i największym), to język dostępu do istotnych zjawisk i dzieł kultury, możliwości kontaktów biznesowych, partnerstwa o charakterze strategicznym z potęgami gospodarczymi świata (świadczy o tym powstanie w Chinach w jednym roku kilku polonistyk, z których żadna nie narzeka na brak adeptów).
Należy dążyć do nadania językowi polskiemu odpowiedniej rangi na świecie – powinniśmy dążyć do opinii o języku polskim jako tym, którego można i warto się nauczyć. W tym celu trzeba zmienić postrzeganie języka polskiego nie tylko wśród obcokrajowców, ale także wśród samych Polaków. Temu celowi służą takie działania, jak: obalenie stereotypu i autostereotypu polszczyzny jako języka trudnego, niszowego i mało przydatnego. Zadanie zmiany wizerunku muszą podjąć wszyscy: poczynając od lektorów, których powinnością jest efektywne uczenie języka i zachęcanie do nauki uczniów i studentów, przez użytkowników języka (tzw. przeciętnych użytkowników języka), którzy nadzwyczaj chętnie udowadniają cudzoziemcom, że polskich wyrazów nie da się wymówić (a skomplikowane zbitki głoskowe wcale nie są w polszczyźnie aż tak częste), po polskich dyplomatów i polityków, którzy za granicą winni promować język polski, pokazując wielorakie pożytki płynące z jego znajomości. Zadanie to podejmują cudzoziemcy zafascynowani Polską i językiem polskim: wykładowcy, profesorowie, nauczyciele i lektorzy, tłumacze, dziennikarze, dyplomaci. Oni są jawnym i jaskrawym dowodem na to, że warto i można, bo język polski jest językiem średniej wielkości, w Europie jednym z największych, w wielu krajach plasuje się na pierwszych miejscach list języków mniejszościowych, jest przy tym wedle wszelkich badań językiem umiarkowanie spółgłoskowym, o średniej trudności, z przezroczystą ortografią i o przejrzystej budowie słowotwórczej[1].
O tym, że można i warto nauczyć się języka polskiego, świadczą wybitni tłumacze literatury polskiej na języki obce, zagraniczni naukowcy – poloniści, których dokonania są godne najwyższego podziwu.
W każdym państwie język naszego kraju, nasz język narodowy, ojczysty, macierzysty, pierwszy czy jakkolwiek będziemy go nazywać, osiąga prestiż tym większy – zarówno dla Polonii, potomków polskich migrantów, osób o polskich korzeniach, jak i dla niemających żadnych związków z Polską obcokrajowców, cudzoziemców, obywateli innych krajów – im silniejsza jest jego pozycja akademicka. Nauczanie akademickie języka, istnienie filologii danego języka (tu: polskiej) czy studiów polskich z lektoratem języka polskiego jest widocznym symbolem prestiżu, wpływa na postrzeganie nie tylko samego języka, ale także Polski i polskości. Język uaktywnia kontakty z Polską i zachęca do poznawania dóbr jej kultury, nawiązywania kontaktów biznesowych i wiązania z Polską przyszłości. Kształcenie akademickie przygotowuje i kreuje przyszłych tłumaczy literatury polskiej na inne języki, profesorów uniwersyteckich, kierowników katedr na zagranicznych uczelniach, sprzyjających Polsce dyplomatów i wysokich urzędników. Niektórzy z nich, zafascynowani polską kulturą i polskim językiem, promują Polskę w państwach nieraz bardzo odległych (na przykład: dzięki pewnemu ministrowi kultury Mongolii, telewidzowie mongolscy przez pewien czas mogli oglądać co najmniej jeden polski film w tygodniu).
Akademickie nauczanie języka polskiego jest ogromnie ważne dla naszych rodaków i potomków Polaków za granicą. Dzieci i młodzież tym chętniej rozpoczynają naukę języka dziadków i rodziców, im wyższy prestiż ma ten język w społeczeństwie, wśród ich rówieśników. A uniwersytet ów prestiż podnosi.
Z: Nauczanie i promocja języka polskiego w świecie. Diagnoza – stan – perspektywy;
skład zespołu autorskiego: Władysław Miodunka, Jolanta Tambor
oraz Aleksandra Achtelik, Romuald Cudak, Danuta Krzyżyk, Jan Mazur,
Bernadeta Niesporek-Szamburska, Kazimierz Ożóg, Adam Pawłowski, Dorota Praszałowicz,
Anna Seretny, Roman Szul, Agnieszka Tambor, Tadeusz Zgółka,
współpraca: Małgorzata Smereczniak, Karolina Graboń,
Katowice 2018
oraz
Jolanta Tambor i Agnieszka Tambor, Jak założyć lektorat języka polskiego na zagranicznej uczelni,
broszura przygotowana w 2019 r. na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
——————————————————-
[1] Donald Pirie, brytyjski polonista, inicjator powstania Stowarzyszenia „Bristol” Polskich i Zagranicznych Nauczycieli Kultury Polskiej i Języka Polskiego jako Obcego w spisanych przez siebie dziesięciu przykazaniach dla nauczyciela języka polskiego jako obcego napisał m.in. „Język polski nie jest trudny (chyba że dla nauczyciela)”.